Gwenyn, tyllau, a phig-yr-aran ruddgoch

Mae menter newydd cyffrous ar y gweill ers tro i’n helpu i ddeall a gwarchod glaswelltir calchog arbennig Penrhyn Gŵyr.

Gwirfoddolwyr yn rhoi arolwg ar waith yng Nghwm Ivy Tor ar Benrhyn Gŵyr
©Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Corrine Manning

Brigiad trawiadol o galchfaen yw Craig Cwm Ivy, sy’n codi o’r twyni tywod o’i hamgylch ar Dwyni Whitffordd. O ddiwedd y gwanwyn hyd yr hydref, mae’r llethrau creigiog yma’n cynnal amrywiaeth hyfryd o blanhigion lliwgar, llawn neithdar, llawer ohonyn nhw’n arbennig i bridd calchog. Ymysg y rhywogaethau a geir yma mae pig-yr-aran ruddgoch, gwreiddiriog, crydwellt, y bengaled fawr, mandon fach a’r llin y tylwyth teg tlws. Cofnodwyd o leiaf saithdeg a phump o rywogaethau ar y llethr gorllewinol yn unig. Mae’r rhain yn eu tro’n cynnal nifer enfawr o wenyn, gloÿnnod byw a rhywogaethau eraill o infertebratau.

Ar raddfa fyd-eang, mae glaswelltiroedd calchog llawn rhywogaethau fel hyn yn eithaf prin. Mae’n hanfodol ein bod yn monitro’r llecyn os ydym yn mynd i allu asesu cyflwr y glaswelltir a phenderfynu sut i’w reoli, a sicrhau fod ei amrywiaeth gyfoethog o blanhigion yn parhau i ffynnu ar y safle hardd hwn.

Yr haf hwn rhoddwyd y pecynnau monitro newydd a luniwyd gan Helen Buckingham, Ymgynghorydd Cadwraeth Natur, ac Alan Kearsley-Evans, Rheolwr Gŵyr a Cheredigion, i’w defnyddio gan staff a gwirfoddolwyr, ar brawf. Derbyniwyd y rhain gyda chryn frwdfrydedd ar sesiynau hyfforddi a gynhaliwyd yn yr haf, sy’n golygu fod gennym bellach grŵp bach o wirfoddolwyr hyfforddedig ac awyddus sy’n barod i barhau â’r gwaith monitro’r flwyddyn nesaf. Yn yr hydref maen nhw hefyd wedi helpu i fewnbynnu a dadansoddi’r data, ac wedi bwydo’r canlyniadau’n ôl i’r cynllun rheolaeth ar gyfer y graig.

Mae projectau fel hyn yn ddull hynod o effeithiol o hybu hyder, casglu gwybodaeth, dysgu medrau a chynyddu cyfleoedd gwirfoddolwyr am waith cyflogedig; gwobr deg am y gwaith gwych y maen nhw’n ei gyflawni.

Hwb i gerbydau trydan

Mae’r Ymddiriedolaeth yn helpu i roi hwb i farchnad cerbydau trydan Cymru drwy osod pwyntiau gwefru mewn lleoliadau ledled y wlad. Mae’r erthygl isod gan Neil Lewis, perchennog brwdfrydig cerbyd trydan (CT), yn egluro’r cwbl.

Aelod o staff yn gyrru Land Rover drydan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn Eryri
©Delweddau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol/ John Millar

Rydw i’n byw yng Nghaerfyrddin ac yn gweithio yng Nghwm Gwendraeth, ac roedd fy swydd, sef helpu busnesau bychain i fynd i’r afael â phryderon amgylcheddol/ynni, yn golygu fy mod yn teithio’r sir. Traethau Bae Caerfyrddin un diwrnod, y bryniau uwchben Llanymddyfri’r diwrnod nesaf.

Ein car teuluol oedd y Galaxy 7-sedd gydag injan 1.9 twrbo disel. Yn rhywbeth arloesol pan y’i prynwyd gennym yn 2000, roeddem yn cynnal busnes gwylio adar ledled gorllewin Cymru gyda’r cerbyd, yn ogystal â theithio i’r Iseldiroedd, Sbaen a de Ffrainc (deirgwaith). Mae wedi cludo byrddau syrffio a chŵn yn ogystal â beiciau mynydd. Mae’n llawn tywod ac arogleuon bob amser! A dim ond y plant oedd yn gyfrifol am hynny.

Fodd bynnag, roedd y 35 milltir y galwyn yn dechrau treiddio i fy nghydwybod. Edrychais ar y rhyngrwyd a’r hysbysebion papur newydd ac roedd yn ymddangos fod technoleg trydan yn datblygu fwyfwy. Cyrhaeddodd fy ngherbyd trydan coch ar drelar gwastad a ffarweliwyd â’n car teuluol hoff heb fawr o lol.

Gyrrodd fy ngwraig a minnau cyn belled â fferm Cwmcerrig ar ryw fore Sul i gael brecwast yn Cross Hands – roedd hanner y wefr trydan wedi ei ddefnyddio – a fyddem yn cyrraedd gartref? Beth oeddwn i wedi ei wneud?

Yn araf deg, dysgais. Roeddem wrth ein bodd gyda’r codi cyflymder ac yn rhyfeddu at yr ail-wefru wrth fynd i lawr elltydd. Dechrau teithio’n bellach, ac edrych cymaint ar y teclyn olrhain taith fel fy mod i’n cael poen yn fy ngwar … yn llythrennol. Yn y pen draw, dysgais mai math o “ddyfalu” oedd y teclyn hwn yn seiliedig ar sut yr oeddwn wedi bod yn gyrru’n ddiweddar. Amrywia’r ystod deithio o 40 milltir i 50 i 60 i 70 … ac erbyn hyn rhoddaf gynnig ar deithio 80 milltir!

Lle mae’r pwyntiau gwefru? Beth yw Zap-map? Ar y dechrau, mis Ionawr 2013, yr unig bwynt gwefru yn yr ardal oedd ar fferm gartref Parc Dinefwr, Llandeilo. Wedi eu darparu gan Zerocarbonworld a’u gosod/cynnal gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol gerllaw eu casgliad solar 50kw, roedd yn braf gwybod nad oeddwn ar fy mhen fy hun!

Ar ôl ymweld â Dinefwr gyda’r plant a’r ci yn y cefn, a chael paned o goffi yno, braf oedd dychwelyd adref gan wybod ein bod wedi gwario ein harian ar goffi masnach deg yn hytrach na disel. Roedd yn braf teithio’n araf ar adegau. Roeddem yn hoff iawn o yrru i lawr i Ymddiriedolaeth Genedlaethol Stagbwll er mwyn ceisio gweld y dyfrgwn wrth gerdded draw am draeth hardd Aberllydan. Yna yn ôl dros y clogwyni llawn gloÿnnod byw i’r Tŷ Cwch am baned o goffi, cyn dychwelyd heibio Bosherston, a gwylio’r ystlumod, i gar llawn gwefr. Perffaith.

Bellach mae mannau gwefru yn Llanymddyfri, Llanwrtyd, Llandrindod, Amgueddfa Drafnidiaeth Abertawe, Rhosili. I gyd yn gwefru’n araf heblaw’r coffi! Rydym hyd yn oed yn gallu teithio i ogledd Cymru drwy Aberystwyth, heibio’r Ganolfan Dechnoleg Amgen a’r gwesty Eco ym Mlaenau Ffestiniog. Pryderu am y pellter? Dim o gwbl!

Rydym yn arbed £1000 pob blwyddyn gyda’n trafnidiaeth carbon-isel. Fodd bynnag, rydw i’n gwario £100 ar goffi.”

Gallwch ddarllen testun llawn y blog hwn ar flog “Troi’n Wyrdd” yr Ymddiriedolaeth yma.

 

Addurno’r tŷ gyda … helyg ac ynn?

Erbyn y byddwch yn darllen hwn, byddwch yn siŵr o fod wedi gosod eich coeden Nadolig a’i haddurno’n hardd. Os yw hi’n goeden go iawn, pa fath o goeden yw hi ac a wnaethoch chi ofyn i chi’ch hun o le y daeth?

Plant yn edrych ar yr addurniadau a’r dymuniadau Nadoligaidd ar goeden mewn digwyddiad yng Nghastell y Waun, Wrecsam
©Delweddau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Paul Harris

Mae gan Gwen Potter, Ceidwad Ardal dros Geredigion, sydd hefyd bellach yn cyfrannu’n gyson i The Huffington Post, ei syniadau ei hun ynglŷn â pha rywogaethau o goed yw’r rhai gorau ar gyfer y Nadolig a sut all cwympo coed anfrodorol gyfrannu at gadwraeth yn ogystal â darparu coeden Nadolig hardd.

Meddai Gwen: Anaml iawn y mae coed Nadolig yn rhai brodorol – pinwydden yr Alban yw’r unig un. Daw llawer o goed go iawn o blanhigfeydd ungnwd neu o wledydd oddi allan i’r DU felly mae’n werth holi o le maen nhw’n dod. Os ydyn nhw wedi dod o wledydd pell maen nhw mwy tebygol o golli eu dail oherwydd coed newydd eu cwympo yw’r rhai sy’n cynnal eu dail – eu nodwyddau – orau.

Dewis gwell fyddai addurno cangen ochr o goeden helyg neu onnen – neu fe allwch dorri cangen a’i thyfu mewn compost di-fawn neu mewn potyn. Gallwch eu tyfu yn yr awyr agored yn ystod yr haf a dod â nhw i’r tŷ yn ystod y gaeaf i’w haddurno.

Bydd llawer o warchodfeydd natur lleol yn ymdrechu i glirio conifferau ymledol – os allwch chi eu cludo oddi yno yna gorau oll! Efallai bod conifferau ymledol mewn coedlannau, neu fod angen clirio’r binwydden gamfrig o gorsydd, rhostiroedd a rhannau o’r ucheldir. Efallai fod y sbriwsen Sitka’n rhy bigog, ond mae ffynidwydden Douglas yn berffaith gan fod ganddi arogl lemwn hyfryd.

Machlud ‘The Litter Lout’ am flwyddyn arall

Efallai y cofiwch ein bod ar ddechrau’r haf wedi adrodd hanes ‘The Litter Lout’, rafft a grëwyd o sbwriel wedi ei gasglu ar draethau Penrhyn Gŵyr. Mae’r adroddiad hwn gan Kathryn Thomas, aelod o dîm Gŵyr, yn rhoi hanes haf llawn hwyl.

Gwirfoddolwyr Gŵyr yn paratoi i greu rafft o eitemau o sbwriel. Yn y llun: Ken Bilton, Trudi Cook, Jo Caulfield, John Jenkins, Huw Lloyd a Charlie y ci
©Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Kathryn Thomas

Ar ôl hwylio’r moroedd, rhoddwyd cynnig ar rafftio’r afon Gwy fel taith olaf Rafftwyr Gŵyr am eleni.

Wrth adael Gŵyr, bu’n rhaid addasu’r thema wreiddiol o sbwriel o’r traeth a gan mai’r Kymin yw meddiant yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol sy’n edrych i lawr ar gychwyn y ras, buom wrthi’n addasu’r rafft. Gosodwyd model o’r Tŷ Crwn ar ei ben a chafodd pob un o’r padlwyr wisg o gyfnod Nelson i nodi’r cysylltiad morol â’r Kymin.

Daeth llawer i weld y ras, trefnwyd y diwrnod yn dda gan Glwb Rotari Mynwy ac roedd y tywydd yn hyfryd. Lansiwyd y rafft wrth ymyl clwb rhwyfo Mynwy ar gyfer arnofio 6.5 milltir i lawr y Gwy – ond o ddifri, roeddem i gyd yn padlo am ein bywydau! Roedd y golygfeydd yn wych ond ni chafwyd amser i’w mwynhau. Llwyddwyd i osgoi’r rhan fwyaf o’r wyau a’r blawd a daflwyd atom o’r pontydd ac roedd yn braf iawn mynd heibio cymaint o rafftiau wrth i ni rwyfo am ein bywydau.

Cawsom lawer o hwyl, a’r cymryd rhan oedd yn wirioneddol bwysig, er inni fod yn hynod o gystadleuol ar ôl cyrraedd y dŵr. Felly roeddem wedi ein plesio’n arw o wybod ein bod wedi cyrraedd safle 36 allan o 104 o ymgeiswyr mewn amser hynod o barchus o 2 awr, 2 funud, a 59 eiliad! Diolch i bawb fu’n cymryd rhan, y sawl a fenthycodd offer ac a fu’n ein hannog o’r glannau.

Gallwch ddilyn gweithgareddau tîm Gŵyr yr Ymddiriedolaeth yma

Nid ogof ystlumod gyffredin mo hon – ond YR Ogof-ystlumod!

Rhaeadr uchaf de Cymru yw rhaeadr Henrhyd a bellach mae’n enwog hefyd fel y lleoliad ar gyfer y fynedfa i’r Ogof-ystlumod yn y ffilm ddiweddaraf yn franchise Batman, ‘The Dark Knight Rises’.

Rhaeadr uchaf de Cymru, Henrhyd ym Mannau Brycheiniog
©Ymddiriedolaeth Genedlaethol

Bellach, rydym yn datblygu enw da Henrhyd drwy roi sylw i’r dolydd o gwmpas ym mhentref cyfagos Coelbren. Fel rhan o broject cadwraeth newydd cyffrous i ddod â blodau gwyllt yn ôl i’n dolydd rydym wedi sicrhau cymorth gyr o wartheg. Wrth i’r gwartheg bori’r ddôl, gobeithiwn annog blodau gwyllt fel tamaid y cythraul, y carwy droellennog a thegeirianau i ffynnu.

Project tymor hir yw hwn felly ni welwn y canlyniadau yn syth bin ond eisoes mae’r gwartheg yn cyflawni gwaith da wrth fwyta glaswellt bras y Molinia er mwyn galluogi’r rhywogaethau brodorol bendigedig hyn i ffynnu.

Pam na wnewch chi wneud yn fawr o’r cyfle i alw heibio’r rhaeadrau a’r tirlun trawiadol a gynhelir gan yr Ymddiriedolaeth drwy lawrlwytho’r daith gerdded hon o’n gwefan?

Achub rhag diflannu o’r tir

Disgrifiwyd yr hen fwthyn Treleddyd Fawr fel cerdd mewn cerrig gwyngalchog a llechi. Dyma un o gampweithiau pensaernïol arfordir Cymru a rhoddwyd y cyfrifoldeb am atal ei ddiflaniad i un gŵr.

Yr adeiladwr arbenigol Phil Yates a’i gynorthwyydd, Gareth, yn cael hoe fach o’u gwaith adfer manwl.
©Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Richard Neale

Gyda phedair o ffenestri bychan gwahanol eu ffurf o amgylch drws a phorth bach, mae’r bwthyn yn ymddangos fel pe bai wedi tyfu o bridd Sir Benfro. Ac, mewn ffordd, dyma sydd wedi digwydd. Cludwyd bron yr holl bethau a ddefnyddid i’w godi – rwbel gwenithfaen, pridd wedi ei gywasgu, llechi garw a chalch a losgwyd yn lleol – gan geffyl a throl.

Yn syml ac wedi ei godi â llaw, mae Treleddyd Fawr yn dyst i ddyfeisgarwch y gymuned fechan weithgar o amaethwyr â’i cododd, yn hytrach nag yn gampwaith pensaernïol.

Yr adeiladwr sydd yng ngofal achub yr adeilad a’i adfer i’w gyflwr gwreiddiol yw Phil Yates. Yn arddwr tirlun yn wreiddiol, datblygodd Phil i fod yn adeiladwr cyffredinol, yna gydag anogaeth ein syrfëwr adeiladu, rhoddodd y gorau i’w offer cyfoes a rhoddi ei fryd ar adfer adeiladau hanesyddol. Ymwelodd ag Amgueddfa Bywyd Gwledig Cymru yn Sain Ffagan i ymchwilio i fythynnod traddodiadol cyn dechrau ar y gwaith yma, sef ei her fwyaf.

“Wedi i mi gychwyn ar y gwaith, dysgais yn fuan bod angen i chi newid y cynlluniau i gyd-fynd â’r adeilad, yn hytrach nag i’r gwrthwyneb. Does dim yn sgwâr nag yn wastad. Mae’n rhaid i chi fynd gyda’r adeilad yn hytrach na brwydro’n ei erbyn.”

Symudodd preswylydd olaf y bwthyn, Glyn Griffiths, yno fel plentyn ym 1930 a threuliodd y rhan fwyaf o’i fywyd yma. Yn hen lanc swil a galluog roedd ei gathod yn golygu pob dim iddo. Yn ei flynyddoedd olaf daeth yn fwyfwy ymwybodol o ba mor unigryw oedd ei gartref; rhoddodd groeso i ffotograffwyr a chriwiau ffilmio i gofnodi ei harddwch ac fe’i gadawodd i’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn ei ewyllys.

Cyfaddefodd Yates na chafodd gychwyn da yn ei berthynas â’r adeilad – na’i berchennog. “Cyn gynted ag y rhoddwyd y gwaith ar y gweill, dechreuodd y to sigo ac roedd tu blaen y bwthyn yn chwalu o flaen ein llygaid. Roeddwn yn siwr bod yr hen Mr Griffiths yn edrych i lawr arnom ac nad oedd wedi ei blesio.” Yn ffodus, aeth y dyddiau cyntaf hynny, lle’r oedd yn ymddangos bod yr adeilad fel peth byw oedd yn gwrthod eu hymgais i’w reoli, heibio ac mae’r gwaith bellach yn mynd rhagddo.

Am fwy o wybodaeth am y bwthyn a’r gwaith adfer ewch i’r blog hwn a ysgrifennwyd gan artist lleol, Jackie Morris http://www.jackiemorris.co.uk/blog/last-words/

Cyhoeddwyd ffurf arall o’r stori hon yn ddiweddar hefyd yn y cylchgrawn Welsh Coastal Life.

Rhannu profiadau’r rhostir

Ychydig wythnosau’n ôl daeth casgliad o reolwyr cadwraeth y rhostir at ei gilydd ar Benrhyn Llŷn a thrafodwyd llawer o faterion pwysig.

Cynadleddwyr yn ymgasglu ar Benrhyn Llŷn i drafod materion cadwraeth y rhostir.
©Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Richard Neale

Daeth arbenigwyr bywyd gwyllt o ardaloedd ar hyd a lled Cymru ac un o Iwerddon at ei gilydd ar gyfer y seminar Rhostir i’r Dyfodol i glywed canlyniadau’r gwaith adfer arloesol ar rostir Mynydd Bychestyn, Llŷn. Mae blodau gwyllt, gwenyn mêl sy’n peillio, cennau prin ac adar i gyd yn ffynnu diolch i dechnegau arbrofol newydd a roddwyd ar y gweill yma. Gan weithio o dan faner Partneriaeth Tirlun, mae’r gwaith yn cynnwys rhaglen addysg lwyddiannus a weithredir gan ein Ceidwad Cymunedol Robert Parkinson, sy’n galluogi i blant ddysgu am eu hamgylchedd lleol.

Bu’r ceidwaid, y rheolwyr a’r swyddogion bywyd gwyllt yn gwrando’n astud ar brofiadau Sharon Parr, gwyddonydd sy’n gweithio i ‘Raglen Ffermio er Cadwraeth y Burren’ yn Iwerddon. Er y gwahaniaethau enfawr o ran daeareg, blodau, anifeiliaid a diwylliant, yr allwedd i lwyddiant y ddau broject oedd sicrhau cefnogaeth y gymuned amaethu leol.

Mae’n ymddangos bod rhostiroedd yng Nghymru ac Iwerddon yn debycach nag y byddech yn ei feddwl a byddwn yn parhau i gydweithio’n llawen gyda byd natur a gyda’n gilydd yn y blynyddoedd i ddod.

Ymhell o fod yn ben dafad

Mae rhaglen ysgoloriaeth ffermio Llyndy Isaf, a gynigir gan yr Ymddiriedolaeth yng Nghymru mewn partneriaeth â Chlybiau Ffermwyr Ifanc (CFfI) Cymru, wedi cychwyn ar ei hail flwyddyn drwy groesawu ysgolor newydd, Tudur Parry.

Trosglwyddir agoriadau Llyndy Isaf gan un myfyriwr ysgoloriaeth i’r nesaf.
©Ymddiriedolaeth Genedlaethol

Pan ofynnwyd i Tudur am ei obeithion gyda’r ysgoloriaeth dywedodd Tudur: “Cefais fy magu ar fferm wartheg, felly rydw i’n gobeithio datblygu’r ochr honno o’r busnes. Hoffwn wella fy medrau trin defaid hefyd ac rydw i eisoes wedi rhoi fy enw i lawr ar gyfer cwrs cneifio. Rydw i’n awyddus iawn i wneud yn fawr o’r cyfle hwn.

Cynlluniwyd yr ysgoloriaeth 13-mis gyda thâl i ddarparu’r ysgolor gyda phrofiad gwerthfawr mewn rheoli a chynnal fferm, yn cynnwys cyfrifoldeb am gyllideb flynyddol, gweinyddu a da byw’r fferm. Mae hyfforddiant yn rhan hanfodol o’r profiad ac wedi ei gynllunio i ateb anghenion penodol pob ysgolor. Mae cefnogaeth ac arweiniad i’w cael o fewn milltir i’r fferm gan Arwyn Owen, Rheolwr Fferm profiadol Hafod y Llan, a fydd yn gweithredu fel mentor i’r ysgolor.

Caryl Hughes oedd y cyntaf i gymryd rhan yn y rhaglen ysgoloriaeth. Bu’n rhaid iddi gychwyn o’r newydd wrth brynu diadell o ddefaid a sefydlu gyr bach o wartheg. Wrth fwrw trem yn ôl ar ei phrofiadau, meddai: “Rydw i wedi ei fwynhau’n fawr ac mae’n anodd gen i gredu bod blwyddyn gron wedi gwibio heibio mor gyflym! Mae’r gwaith wedi bod yn hynod o amrywiol – dim ond ddyddiau ar ôl cychwyn ar yr ysgoloriaeth roeddwn yn helpu i drefnu hofrennydd i gludo 1,000 o byst i ffensio’r terfyn. Rydw i wedi mynychu sawl cwrs hyfforddi, o gneifio i gadw gwenyn! Mi oedd yn gyfle unwaith mewn oes ac rydw i’n siŵr y bydd Tudur yn cyflawni gwaith gwych.”

Yn ogystal â’r holl ddyletswyddau ffermio beunyddiol cafodd Caryl sylw mawr gan y cyfryngau. “Oherwydd bod y project yn unigryw a gan mai fi oedd yr ysgolor cyntaf, oedd hefyd yn ferch, bu llawer o ddiddordeb yn y wasg. Cefais gyfweliad ar Countryfile, Woman’s Hour, y BBC a Heno, i enwi ond ychydig”, meddai Caryl. “Mae wedi helpu fy hunan hyder yn ogystal â bod yn llawer o hwyl – dim ond mis neu ddau’n ôl galwodd yr actor Matthew Rhys heibio’r fferm ac mi wnes ei ddysgu i gneifio!”

Bydd Caryl a’i chŵn defaid, Mist, Shep a Jess, bellach yn symud i borfeydd newydd gan wybod eu bod wedi chwarae rhan bwysig yn hanes Llyndy Isaf. I nodi ei chyfraniad i’r fferm plannodd Caryl goeden dderw ifanc yn y gwanwyn, rhywbeth a ddaw’n draddodiad i bob ysgolor yn Llyndy Isaf.

“O ystyried natur arbennig y llecyn hwn, roeddem am sicrhau ei fod yn cael ei warchod mewn dull arbennig ac rydym yn falch o’r cynnydd a wnaed drwy gyfrwng y rhaglen ysgoloriaeth. Mae’r bartneriaeth gyda CFfI Cymru wedi bod yn werthfawr iawn,” meddai Trystan Edwards, Rheolwr Cyffredinol yr Ymddiriedolaeth yn Eryri a Llŷn. “Rydym yn hynod o falch bod Tudur wedi ymuno â’r tîm ac rydym yn siwr y bydd ganddo lawer i’w gynnig i’r fferm ac y bydd yn adeiladu ar y gwaith a wnaed gan Caryl.”

Ychwanegodd Iwan Thomas, Cadeirydd Materion Gwledig CFfI Cymru, “Wrth i un bennod ddod i ben, mae un arall yn cychwyn a hoffem longyfarch Tudur ar gael ei ddewis fel yr ail ysgolor. Rydym yn edrych ymlaen at weld Tudur yn parhau â’r gwaith gwych yn Llyndy a gadael ei farc ei hun ar yr ysgoloriaeth a’r fferm yr un pryd. Mae’r ysgoloriaeth hon wedi cyflwyno cyfle gwych i GFfI Cymru gydweithio gyda’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol a chyrff eraill i feithrin doniau a darparu cyfleoedd i ieuenctid gwledig Cymru.”

Wyneb yn wyneb â chreadur gwyllt

Mae yna dro cyntaf bob amser wrth wylio bywyd gwyllt yn agos. Yma, mae Richard Neale, Rheolwr Project Ymwneud â’r Cyhoedd Cymru, sy’n cael llawer o brofiadau awyr agored yn rhinwedd ei swydd, yn sôn sut y daeth wyneb yn wyneb ag un o forloi Sir Benfro.

Morlo llwyd benywaidd ifanc fel y rhai a welir yn Sir Benfro
©Delweddau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Joe Cornish

Yn ddiweddar cefais brofiad bythgofiadwy o fywyd gwyllt wrth gerdded ar arfordir gogledd Sir Benfro. Roeddwn yn anelu tua’r gorllewin o’r bae bach creigiog anghysbell Bae Ceibwr a chyrhaeddais bwll o ddŵr môr a wahanwyd o ddyfroedd cythryblus Bae Ceredigion gan rimyn o dir. Roedd y llanw wedi llenwi’r pwll, o bosib drwy lifo drwy ogof danfor gudd, ac roedd dŵr glaw’n rhedeg i lawr y llethrau ac yn troi dŵr y pwll yn frown budr. Gwelais rywbeth mawr yn symud o dan wyneb y dŵr. Wedi i mi gwrcwd i lawr yng nghysgod craig i aros yn y glaw, yn sydyn roeddwn wyneb yn wyneb â morlo mawr, ychydig dros bum metr o’m blaen. Bu’r ddau ohonom yn gwylio’n gilydd am gyfnod.

Yn sydyn, plymiodd y morlo a dechreuodd arddangos ei fedrau yn y dŵr; roedd yn plymio a dod i’r wyneb bob yn ail ac yn rowlio ac yn plymio eto gan gynhyrfu’r dyfroedd wrth guro ei gynffon bwerus ychydig o fy mlaen. Ar ôl dychwelyd i’r wyneb, roedd yn edrych i weld a oeddwn yn dal yno. Yn dilyn hud y profiad hwn, ac yn ymwybodol iawn o’r bwlch enfawr rhwng ein dau fyd, gadewais y fan er mwyn i’r creadur gael parhau â’i fywyd yn ei gynefin ei hun.”

Mae baeau a thraethau caregog Sir Benfro a Cheredigion yn darparu lloches i oddeutu 5,000 o forloi llwyd yr Atlantig sy’n magu; 2% o boblogaeth y byd. Yr adeg orau o’r flwyddyn i’w gwylio yw’r hydref, oherwydd maent yn ymgasglu yn eu hoff leoliadau bryd hynny. Gellir gweld llawer o’r meithrinfeydd hyn o lwybr yr arfordir. Os byddwch yn ffodus, efallai y clywch eu cân hudolus oddi tanoch mewn porth anghysbell. Dywedir eu bod ambell dro’n canu mewn harmoni sy’n profi bod bywyd gwyllt Cymru hefyd yn gallu canu mewn tiwn. Mae’r morloi bach wedi eu gorchuddio â blew gwyn llachar sy’n raddol dywyllu.

Ymhellach ymlaen, soniais am yr hyn a welais wrth Matt Thompson, un o’n Ceidwaid sy’n gwarchod arfordir Sir Benfro. Gwrandawodd yn astud ar fy mhrofiad a dywedodd nad oedd erioed wedi anghofio’r wefr a gafodd o ymweld am y tro cyntaf â meithrinfa o forloi, er ei fod bellach yn arwain teithiau tywys rheolaidd i’w gweld. Lleolwyd y feithrinfa gyntaf hon gerllaw’r Parc Ceirw, y pentir gwyntog sy’n ymestyn at y môr ac i ddyfroedd Swnt Ynys Sgomer, paradwys i adar môr.

“Y tro cyntaf y gwelais forlo yma oedd 23 mlynedd yn ôl, a bellach rydw i’n dychwelyd gyda fy mhlant ac yn eistedd yn union yn yr un lle. Dyma fy man arbennig i ac mae’n fy ysbrydoli bob tro y dof yn ôl”, oedd ei sylw teimladwy.

Roedd un peth yn fy mhoeni ynglŷn â’r morlo yng Ngheibwr. A oeddwn i wedi aflonyddu ar y morlo ac a ddylwn i fod wedi gadael yn syth? Wel, mae’n ymddangos nad oes ateb amlwg. Eglurodd Matt bod pobl yn aflonyddu’n aml ar y morloi, ar dir ac yn y môr, ac fe all hynny fod yn broblem yn y meithrinfeydd. Mae angen safleoedd heb ymyrraeth arnynt i fwrw eu lloi mewn hedd ac fe all aflonyddwch gan bobl beri i’r fenyw adael ei llo. Felly’r rheol aur yw: gwyliwch y morloi, ond cadwch draw, byddwch yn dawel a pheidiwch ag agosáu at famaliaid morol – gadewch iddynt ddod yn nes atoch chi os mai dyna eu dymuniad.

Felly dyma’r amser i gadw llygad am y creaduriaid gosgeiddig yma ar eu safleoedd magu, ac os byddwch yn ddigon ffodus i’w gweld yn agos fel fi, cofiwch eu trin gyda dyledus barch a thrysori’r atgofion.

Ymddangosodd yr erthygl hon am y tro cyntaf yn y cylchgrawn Welsh Coastal Life.

Yr Wyddfa wrth wraidd llwyddiant theatrig

Roedd yr Ymddiriedolaeth yng Nghymru wrth wraidd cynhyrchiad theatrig cyffrous, teimladwy a mentrus ar lethrau’r Wyddfa ym mis Medi. Cynhaliwyd “Yr Helfa” mewn tywydd hynod o braf a derbyniodd ganmoliaeth uchel o bell ac agos.

Yr actorion Emyr Gibson a Gwion Aled Williams o’r Helfa
©National Theatre Wales. Defnyddiwyd gyda chaniatâd

Roedd yr archwiliad pwerus o gylch blynyddol ffermio defaid, Yr Helfa, yn ddiweddglo i dair blynedd o waith gwylio bywyd ar fferm fynydd yr Ymddiriedolaeth, Hafod y Llan ar lethrau’r Wyddfa.

Cynlluniwyd taith ryfeddol ar droed, yn cynnwys arddangosfeydd a pherfformiadau, gan National Theatre Wales. Fe’i hysbrydolwyd gan y lleoliad hyfryd hwn, y gwaith beunyddiol, ei hanes a’i phobl. Fe’i crëwyd  a chyfarwyddwyd gan Louise Ann Wilson ac yn ystod y perfformiad cyflwynwyd barddoniaeth newydd gan fardd cenedlaethol Cymru, Gillian Clarke.

Cafodd y digwyddiad adolygiad disglair gan Lyn Gardner yn The Guardian: “Mae’n … gwneud i chi sylwi ar yr hyn sydd wedi bod yno erioed ac a fydd yn parhau yno ymhell ar ôl i ni fynd: dŵr yn llifo, y mwsogl yn ymledu’n araf ar draws y cerrig, y copaon tywyll a dirgel yn erbyn awyr di-ben-draw.

Roedd Vanessa Griffiths, Cyfarwyddwr Cynorthwyol Gweithrediadau’r Ymddiriedolaeth yng Nghymru yn falch iawn o groesawu’r digwyddiad i Hafod y Llan: “Roedd yn gyfuniad gwych o olygfeydd a synau ar draws y cwm; hynod o deimladwy ac yn denu’n sylw. Rydym bob amser yn awyddus i ddod o hyd i ffyrdd o godi proffil ein gwaith ar dir Cymru ac roedd hwn yn ymdrech gwych ar y cyd mewn partneriaeth â National Theatre Wales a Migrations.”